داوری اردكانی:
آینده نگری یك كار فقط پژوهشی نیست، فهم قانون حاكم بر زمین است
رئیس فرهنگستان علوم اظهار داشت: آینده نگری فقط کار پژوهشی و چیزی شبیه طراحی مهندسان نیست بلکه فهم ناموس زمان و قانون حاکم بر زمین شرط درک و دریافت گذشته و آینده است.
به گزارش پرسی بلاگ به نقل از مهر، اول مارچ بعنوان «روز جهانی آینده» نامگذاری شده است. به این مناسبت چند سالی است که فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران با گرامیداشت این روز، موضوع هایی را که با آینده کشور و جهان کنونی مرتبط می باشد برمی گزیند و با دعوت از صاحبنظران و دانشمندان عرصه های مختلف علوم برای ایراد سخنرانی، این روز را گرامی می دارد. در ششمین دوره گرامیداشت روز جهانی آینده که روز گذشته، دوشنبه ۱۱ اسفند ۱۳۹۹ به همت کمیسیون آینده نگری علم و فناوری فرهنگستان علوم برگزار شد مبحث «علم و فناوری: پیشران مواجهه با پاندمی ها و کرونا» مورد توجه قرار گرفت. آنچه در ادامه می آید مشروح سخنرانی رضا داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم و فیلسوف معاصر برای این مراسم است؛
از همکاران عزیز و گرامی سپاسگزارم که در روز آینده نگری بیشتر به آینده پاندمی کووید ۱۹ پرداخته اند. روشن کردن وضع امروز و فردای این بیماری همه گیر یک لزوم است. چونکه متأسفانه این بیماری می خواهد در زندگی ما و همه جهان جایی برای خود بیابد و همخانه ما شود. اگر از عهده شناخت آن برآییم راه آینده را بر او می بندیم. غلبه بر کرونا، آینده نگری نیست اما اگر این کار بزرگ و دشوار صورت گیرد، آینده از خطر بزرگی که تهدیدش می کند در امان می ماند. آینده نگری هم قانون حفظ آینده است و هر کاری و علمی که با آن آینده حفظ شود می تواند مقدمه ای یا جزئی از آینده نگری باشد. مقابله با کرونا این مزیت را دارد که در میدان عمل و فارغ از حرف و قیل و قال و غرقه شدن در خیالات و بحث های انتزاعی صورت می گیرد و می تواند درسی برای حفظ آینده و آینده نگری از موضع اینجا و الان باشد. آینده نگری نشستن و در نظر آوردن تصاویری مطلوب و برساخته با نظر مهندسی از فردا نیست. پیوند میان آینده نگری و علم امری مسلّم است اما علم معینی که آینده را به ما نشان دهد وجود ندارد. به این جهت آینده نگری ها بیشتر آینده نگری علم و تکنولوژی است. با علم بیشتر میتوان آینده علم و تکنولوژی را روشن کرد. تکنولوژی یا تکنوسیانس قدرت جهان جدید و فرمانروای حالا و آینده جهان است و این قدرت بر خلاف تصور کم و بیش شایع بیرون از اختیار انسان بسط می یابد ولی این بسط تا حدودی قابل محاسبه و پیشبینی است.
از آنجا که علم و تکنولوژی در قوام جهان کنونی دخالت دارند هر تغییری که در آنها صورت گیرد در جهان هم اثر می گذارد. مع هذا به نظر نمی رسد که آینده بینان فردای تکنولوژی به این پرسش که عاقبت بسط این قدرت به کجا می کشد بتوانند پاسخ روشنی بدهند و حتی شاید پرسش را بی وجه بدانند چونکه درست است که آنها از قوه تخیل خود مدد می گیرند اما عمده کارشان محاسبه و گزارش نتیجه آن است. آینده نگری صورت کلی تری هم می تواند داشته باشد و آن ایستادن در حالا و درک امکان های آن برای رفتن به سمت فردا و شناخت شدائد و خطرهای احتمالی راه آینده است. فردا تکرار امروز و امروزی نیست که در آن بعضی آرزوهایمان برآورده شده باشد. فردا عدمی است که شاید موجود شود اما این موجود شدن تحقق امکان های روز گذشته و امروز در حدود نظم و ناموسی است که بر تاریخ جدید حکومت می کند. این فردا خود به خود و به دلخواه اشخاص و حتی حکومت ها نمی آید و الان که قانون اساسی جهان جدید در همه جا جز در قلمرو تکنولوژی اعتبار و نفوذ چندان ندارد شاید در راه فردا هم موانع و خطرهای بزرگ پدید آمده باشد و در هر صورت شرط فردا داشتن مواجهه با آن خطرهاست. کسی که خطر فردا را درنیابد با آینده نسبتی پیدا نمی کند و اگر حرفی هم از آن بزند حرفش راجع و ناظر به آینده موهوم است.
اگر فردا تکرار امروز باشد زندگی در بیرون از تاریخ می گذرد و اگر تکرار نباشد باید آنرا در مقابل خطرها حفظ کرد. خطرهایی که زندگی آدمی را تهدید می کند بسیار است. ما حالا در مقابل خطر هجوم یک بیماری قرار داریم و با درک این خطر می توانیم حواس خویش را جمع نماییم و ببینیم چه پیش آمده و بیماری دارد چه می کند و به کجا می رود و چه بسا این پرسش هم برایمان اهمیت پیدا کند که از کجا آمده است. وقتی چیزی وارد زندگی مردمان می شود درک امکان های به وجود آمدنش به آنان کمک می نماید که چگونه با آن مقابله کنند یا به نحوی کنار آیند. تا صد سال پیش وبا و طاعون و … بوده است. آیا گزارشی از همه گیری های ویروسی هم در گزارش مورخان وجود دارد؟ اگر نیست باید دید چه شده است که حالا به وجود آمده است. ولی حالا مهم اینست که بیماری با ما چه می کند و چه خطری برای جهان ما دارد. درست است که پزشکان بیشترین و نزدیک ترین مواجهه را با این خطر دارند اما کووید ۱۹ فقط آدم ها را مبتلا نمی کند که برخی از آنها را بکشد بلکه وضع عادی و نظم زندگی را مختل می کند.
با شیوع چنین بیماری هایی کار و اشتغال بی سامان می شود و اقتصاد و تولید به خطر می افتد و پریشانی در کارها و مناسبات شدت می یابد. فقیران، فقیرتر می شوند و بلایایی مثل بیکاری و گرسنگی و تنهایی و افسردگی با بیماری در آزار مردمان و کشتن آنان شریک می شوند. تأمل و تحقیق در اینکه همه گیری چه آثاری در آینده خواهد داشت یک لزوم است. این آثار بیشتر جهانی است و در همه کشورها با تفاوت هایی ظاهر خواهد شد. خدا کند که امری عادی و جزئی از زندگی نشود. آیا امکان دارد کرونا هم ما را به تسلیم وادارد و جزئی از زندگی فردا شود. بیشترین چیزی که درباره کرونا میتوان گفت اینست که پزشکی تا چه اندازه از عهده مقابله با آن برمی آید. قبلاً اشاره شد که آینده نگری علم و تکنولوژی به اندازه آینده نگری جامعه ها و کشورها دشوار نیست یا لااقل این پرسش تا حدودی موجه و حتی عادی است که تکنولوژی چه پیشرفتی خواهد داشت و فردا با آن چه میتوان کرد و با پیشرفت علم و تکنولوژی چه بهبودی در زندگی پدید می آید. اگر چیزی مثل علم و تکنولوژی هست که تا حدودی میتوان وضع فردایش را پیش بینی نمود سخن گفتن در مورد آینده بشر به صورت کلی و حوادثی که می تواند پیش آید آسان نیست چونکه متغیرهایی که در نظام زندگی و اوضاع جهان و کشورها اثر می گذارند بسیارند و هر دم هم چیزهایی پدید می آیند که شاید در حوزه نظر ما قرار نگیرند و اگر قرار گیرند آنها را به درستی نشناسیم و قهراً از اثر و تاثیر و کارکرد آنها بی اطلاع بمانیم.
آینده نگری نمی تواند بر اساس این فرض و اصل که سیر جریان امور چنانکه حالا هست دوام می یابد صورت گیرد بلکه باید با شناخت قانون اساسی حاکم بر نظام زندگی و درک استقامت و اعتباری که دارد صورت گیرد. فهم ناموس زمان و قانون حاکم بر زمین شرط درک و دریافت گذشته و آینده است. هر دگرگونی که در این ناموس و قانون اساسی زندگی ایجاد شود بر همه چیز و همچون سیر علم و تکنولوژی هم اثر می گذارد. اگر آینده علم و تکنولوژی در جهان را میتوان بر مبنای آشنایی با وضع کنونی علم و امکان های آن محاسبه و با تقریب نه چندان دقیق معلوم کرد وضع اجتماعی اقتصادی را هم میتوان تا آنجا که در تناسب با آنست تا حدودی پیش بینی نمود. مشکل در جایی پیش می آید که علم و تکنولوژی اقتباسی است و حتی غالب پژوهشها هم تقلیدی اند. در چنین مواقعی سیر حوادث هم نظم و قرار ندارد و امور و شئون جامعه چنانکه باید به هم پیوسته نیستند و طبیعی است که آینده نگری هم منتفی باشد.
آینده نگری صرفا کار پژوهشی نیست. آینده نگرها و برنامه ریزهای اروپایی و آمریکایی و ژاپنی چون در کشورشان سیر امور کم و بیش نظم دارد می توانند با مطالعه و درک شرایط و امکانات، آینده کشورشان را در قیاس با حالا تا حدودی تصویر کنند. اما در جایی که سیر تحول نظمی ندارد و مقصد پیدا نیست و مسیر زیگزاگ و تیره و ناهموار است، چگونه و بر چه اساس میتوان وضع فردا را تصویرکرد؟
پس برای آینده نگری علاوه بر داشتن علم و به کار بردن روش باید نظم و روال سیر امور و عزم حکومت ها و مردم کشورها را در نظر داشت. آینده نگری چیزی شبیه طراحی مهندسان نیست. مهندسان طرحشان را که ریاضی است در ماده خام درمی اندازند اما آینده نگری طرح ریاضی نیست و ماده خام ندارد و در جایی می تواند صورت گیرد که پیشرفت علمی اقتصادی اجتماعی، سیر کم و بیش معین و قابل محاسبه داشته باشد و اگر چنین بنایی نباشد آینده نگری هم صورت نمی گیرد و نمی تواند صورت گیرد. به عبارت دیگر آینده نگری در اصل توانایی است یعنی توانستن - دانستن است نه آنکه از سنخ علم مهندسی دانستن - توانستن باشد و ابتدا علم آنرا فراگیرند و سپس عمل کنند. برای فهم درست آینده نگری چند نکته را باید در نظر داشت. یکی اینکه هر علم و عملی در دایره فهم و بینش کلی ای قرار دارد که عالم انسانی را راه می برد. در هر عالمی حتی کارهای رسمی و عادی هم در دایره درک و فهم و روح حاکم بر زندگی صورت می گیرد. این درک نمی تواند تقلیدی و لفظی باشد. کشورهای توسعه نیافته از آن جهت آینده نگری ندارند و نمی توانند داشته باشند که اداره و سازمان و صنعت و مصرف و مدرسه و تقریباً همه امورشان کم و بیش تقلیدی است. آنها در یک طرح و نظام کلی که آنرا بشناسند و از تعلق خود به آن آگاه باشند عمل نمی کنند بلکه کارهایشان پیروی از رسم غالب است. اگر آینده نگری پیش از اینکه دانش باشد عمل است و مخصوصاً به عزم و تصمیم کشورها نظر دارد از عهده همه کس در همه جا برنمی آید. علم آینده نگری علم اشخاصی است که خویش را در نسبت و پیوند خاص با جهان خویش می یابند و با اطلاع از عزم و تصمیمی که کشورشان برای شناختن آینده دارد به تصویری از آینده دست یافته اند. اینها راهگشایان و رهروان راه آینده اند و به هر منزلی که می رسند منزل آینده را روشن تر می ببینند و برای طی منازل دیگر آماده تر می شوند. پیداست که همیشه و همه جا قضیه بر این منوال نیست. گاهی هم در تیرگی ها راه مقصود گم می شود و کوکب هدایتی هم از هیچ گوشه بیرون نمی آید.
این وضع دشوار و بدی است اما بدتر این است که مسافران یا گروهی از مسافران جدامانده از کاروان راه مقصود را گم کنند و ندانند که دیگر کاروان و سفری نیست و راه به پریشانی و برهوت و تفرقه و تنهایی رسیده است. نکته دیگر اینست که آینده نگری متعلق به جهان علم و فناوری جدید است. جهان های قدیم نه آینده نگری داشتند و نه به آن نیازمند بودند. این جهان جدید است که به صورتهای مختلف آینده نگری نیاز دارد. اروپای جدید در چهار پنج قرن پیش ابتدا طرح کلی و قانون اساسی تازه ای به منظور زندگی در انداخت و سپس سیاست و قوانین مناسب برای رسیدن به مقصود را بنا و تدوین کرد. حالا راه تاریخ تجدد مثل قرون پیش راه هموار و روشنی نیست. بعضی کشورهای جهان توسعه نیافته هم که در حاشیه و کناره راه تاریخ تجدد قرار داشته اند، از دو قرن پیش در تقدیر تجدد کم و بیش شریک شده و به درجات راه توسعه را موازی با گذشته تجدد غربی پیموده اند. آنهایی که با اصول و قانون اساسی تجدد آشنایی بیشتر و عمیق تر داشتند، راه را بهتر پیمودند و آنها که چندان در بند اصول و مبادی نبودند به توسعه تقلیدی رسیدند یا در میانه های راه ماندند. برای آینده نگری توسعه باید قانون و نظم آنرا شناخت.
خلاصه کنم آینده نگری شناخت حالا جامعه در نسبتش با اصول و مبادی آغازین و توجه به عیب ها و نقص ها و دانایی ها و نادانی ها و توانایی ها و ناتوانی های خود است نه اینکه علمی تخصصی در اختیار گروهی دانشمند باشد که بروند و آینده هر جامعه ای را ببینند و گزارش کنند. در اینکه دانشمندان آینده شناس با آینده شناسی ها و روش های آینده شناسی آشنایی دارند و برنامه ریزی آینده باید با دخالت آنان صورت گیرد بحثی نیست بلکه نظر به شرط اصلی آینده نگری یعنی آشنایی با تاریخ و ناموس زمین و زمان و رموز قانونگذاری است. این دانایان را در کجا میتوان یافت و اگر در جایی هستند چرا آنها را نمی شناسیم و نمی آیند که گره ی از کار فروبسته جهان یا کشور خود بگشایند. کوشش های انجام شده در دهه های اخیر چندان راهگشا نبوده است. وقتی جهان چشم اندازی از آینده ندارد کشورها حداکثر می توانند سیر عادی یا راه مدرنیزاسیون را بپیمایند. آینده نگری ما هم می تواند نگرشی به این راه و منزل هایش باشد. در جهان توسعه یافته هم گروه های مختلف متفکران و صاحبنظران وقتی به آینده نظر می کنند که راه روشن و افق باز نمی بینند. پست مدرن ها که بیشتر از دیگر اهل نظر مورد توجهند از آخر مدرنیته و ضعف و فتوری که عارض آن شده است و می شود گفته اند و می گویند. معتقدان و پای بندان به اصول و رسوم مدرنیته هم هر چه تلاش کرده اند دوام نظم کنونی جهان را توجیه کنند راه به جایی نبرده اند. فوکویاما که از آخر تاریخ گفت خیلی زود از رأی و نظر خود برگشت. هانتینگتون هم که از ابتدا چندان امیدوار نبود با کوشش نومیدانه خود نمی توانست و نتوانست آخر خوشی برای مدرنیته تصویر کند. قانون و ناموسی که پانصد سال پیش برای کل زمین و زمان جدید انشاء شده بود دیگر قدرت و نفوذ ندارد. آیا عالمی دیگر و آدمی دیگر با نظم و ناموسی دیگر باید پدید آید؟ هنوز نشانه ای از پدید آمدن این عالم و آدم پیدا نیست ولی ما چندان با فضای مجازی و اوهام سیاسی سرگرم شده ایم که گرفتاری جهان کنونی و دشواری شرایط را درک نمی نماییم. با همه اینها به نومیدی تن نباید داد و در تنگنای شدت امید گشایش را حفظ باید کرد. پس با شاعرمان هم سخن می شویم که:
درون ها تیره شد، باشد که از غیب چراغی برکند خلوت نشینی
و امیدوار بود که:
نفس باد صبا مشک فشان خواهد شد عالم پیر دگرباره جوان خواهد شد
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب